Հաղպատի վանքի գրադարան

Հաղպատի վանքի գրադարանը, որն իրավացիորեն հաճախ անվանում են մատենադարան, միջնադարի հայերեն ձեռագրերի ամենահարուստ պահոցներից է եղել: Այստեղ պահվել են գիտակրթական, կրոնափիլիսոփայական, գաղափարագիտական, սոցիալ-մշակութային, Հայոց պատմության և այլ ոլորտներին նվիրված հայերեն հնագույն ձեռագիր մատյաններ, ստեղծվել են նոր ձեռագրեր ու կրկնօրինակվել արժեքավոր գրքեր: Եթե համեմատելու լինենք մերօրյա գրապահոցների հետ, ապա այն միանշանակ համարժեք է համաշխարհային նշանակություն ունեցող Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան մատենադարանին: Հաղպատի գրադարանի ձեռագրերի շնորհիվ է նաև, որ այսօր գոյություն ունի Երևանի Մատենադարանը և հայտնի են Հայոց պատմության շատ էջեր: Այն մաս է կազմել միջնադարի հայկական հռչակավոր կրթական հաստատություններից մեկին՝ Հաղպատի դպրոցին:

Գրադարանի սկզբնական շենքը կառուցվել է 11-րդ դարում, որը վերակառուցվել և առավել գեղեցիկ տեսք է ստացել 1258-ից 1262 թվականների միջակայքում վանքի առաջնորդ Հովհաննես արքեպիսկոպոսի նախաձեռնությամբ: 11-րդ դարի շենքից պահպանվել են պատերը, գրքերի համար նախատեսված բազմաթիվ գեղեցիկ խորշեր: Ներկայում կարելի է նկատել որոշ խորշերի և սյուների անհամաչափություն, որը վերակառուցման հետևանք է: Շինարարները ցանկացել են հնարավորինս պահպանել հին կառույցը: 13-րդ դարի վերակառուցման վերաբերյալ արձանագրությունը գտնվում է Սուրբ Նշան եկեղեցու կողքին կանգնեցված Ամենափրկիչ կոչվող խաչքարի թիկունքին և գրատան մուտքի կողքին հենած խաչքարի վրա:

Գրատան յուրաքանչյուր պատի մեջ առկա են երկուական ցածրադիր սյուներ, որոնք վեր բարձրանալով պահում են տանիքի միաթռիչք կամարները: Դրանց խաչման կենտրոնում երդիկն է, որը վեր է բարձրանում և ունի գմբեթի տեսք: Պատերի մեջ գրքերի համար նախատեսված որմնախորշերն են: Միակ մուտքը արևմուտքից է և ունի համեստ կառուցվածք:

Այս շինությունը որպես գրատուն է ծառայել շուրջ 5 դար: 14-15-րդ դարերում թշնամիների հարձակումներից հնագույն ձեռագրերը պաշտպանելու համար դրանք տեղափոխել են Հաղպատ գյուղի տարածքում գտնվող գրեթե անմատչելի մի քանի քարայրներ: Այդպիսիններից մեկը Ծակայրն է: 16-ից 17-րդ դարերից սկսած վանքի միաբանները երբեմնի գրատան շենքն օգտագործել են տնտեսական նպատակներով: Գրատան հատակին ներկառուցված կարասները պահպանվել են այդ ժամանակներից և դրանց մեջ պահվել է գինի:

Սուրբ Նշան եկեղեցու և գրատան միջև գտնվում է վերջինի միջանցքը, որը հարավից հյուսիս ձգվող կառույց է: Հարավային կողմում կամարով մուտքն է: Հատակին առկա են տապանաքարեր, պատերին հենված են ի սկզբանե այդտեղ տեղադրված և այլ վայրերից պահպանության համար այստեղ բերված խաչքարեր, պատերին փորագրված են հայերեն արձանագրություններ: Հյուսիսային մասում միացված է գրատանը: