Սուրբ Նշան եկեղեցի

Հաղպատի վանքի հիմնադրում

Հաղպատի վանական համալիրի գլխավոր և առաջին կառույցը Սուրբ Նշան եկեղեցին է։ Հայաստանի թագավոր Աշոտ Գ Ողորմածի օժանդակությամբ իր կինը՝ Խոսրովանույշ թագուհին, նախաձեռնել է եկեղեցու կառուցումը։ Շինարարությունը սկսվել է 976 թվականին և տևել 15 տարի։ Աշխատանքները ղեկավարել են վանքի հիմնադիր վանահայր Սիմեոնը և նրա օգնական Տիրանունը։

Թագուհին եկեղեցին նվիրել է իր որդիների՝ Սմբատի և Գուրգենի երկարակեցության համար։ Սմբատը եղել է Բագրատունյաց Հայաստանի թագավոր, հայտնի Սմբատ Բ Տիեզերակալ անունով, իսկ Գուրգենը՝ Լոռու հայոց թագավորության արքա, Կյուրիկյան թագավորական դինաստիայի հիմնադիր։ Երկու թագավորների բարձրաքանդակները փորագրված են Սուրբ Նշան եկեղեցու արևելյան պատի արտաքին երեսին։ Նրանք պատկերված են միմյանց դիմաց կանգնած և ձեռքերով բռնած եկեղեցու փոքր մակետը։

Ճարտարապետական նկարագիր

Հաղպատի Սուրբ Նշան եկեղեցին հայկական միջնադարյան ճարտարապետության բացառիկ օրինակ է։ Նախագծել է հռչակավոր ճարտարապետ Տրդատը։ Արտաքինից այն քառանկյուն է, ներսում՝ խաչաձև սրահ, որի վրա բարձրանում է կլոր թմբուկը և լայնանիստ գմբեթը։ Կառուցված է սրբատաշ կապտավուն բազալտից։

Արտաքին պատերի յուրաքանչյուր կողմում երկուական մեծ խորշեր կան, որոնք թեթևացնում և ամրացնում են պատերը, ինչպես նաև գեղեցկացնում են շինությունը։ Ներսում սյուներ չկան: Գմբեթը հենված է չորս անկյուններում կանգնած հզոր կիսասյուների և նրանց միացնող կամարների վրա։

Արևմտյան անկյուններում առկա են երկհարկ ավանդատներ, որոնց վերին հարկը բացվածքով է, իսկ արևելյան անկյունների ավանդատների մուտքը խորանից՝ մեկական լուսամուտներով։

Նախկինում ներսի պատերի մեծ մասը ծածկված էր բարձրարժեք որմնանկարներով։ Ներկայում լավ պահպանվել են միայն խորանի հետևի և հարավային պատերին։ Եկեղեցին ներսից և դրսից պատված է զարդանախշերով և հայերեն արձանագրություններով, որոնք պատմում են վանական համալիրի պատմության տարբեր դրվագներ։

Եկեղեցին ունի երկու մուտք: Հիմնականը արևմտյան կողմից է և որը բացվում է մեծ գավթի մեջ: Փոքրը մուքտը հյուսիսային կողմից: Երկուսն էլ արտաքինից եզերված են զարդանախշ սյուներով, վերին մասում միացված են կամարով: Պատերի և թմբուկի վրա բացված են զարդանախշ պատուհաններ, որոնցով ներթափանցում են արևի ճառագայթները:

Սուրբ Նշանի մասունք՝ Քրիստոսի խաչափայտ

Եկեղեցին իր անունը ստացել է Սուրբ Նշան մասունքից, որը Հիսուս Քրիստոսի խաչափայտի կտոր է: Այն Հայաստան է բերել սուրբ Հռիփսիմեն 3-րդ դարում: 653 թվականից այն պահվել է Բագրատունիների նախարարական տանը և 967 թվականին նվիրաբերվել Հաղպատի Սուրբ Նշան եկեղեցուն:

Խաչափայտի մասունքը պահվել է եկեղեցու պատի մեջ պատրաստված հատուկ պահարանում։ Թշնամիների հարձակումների ժամանակ այն տեղափոխվել է Կայանբերդ ամրոց և տեղադրվել Դսեվանք եկեղեցու խորանի աջ կողմի պահարանում։

1975 թվականին Ղաջարական Պարսկաստանի շահ Աղա Մոհամմադ խան Ղաջարին ասպատակում է Հաղպատը, և այդ ժամանակ անհայտանում է Սուրբ Նշանի մասունքը։ 1797 թվականին Հայ առաքելական եկեղեցու ռուսահայոց թեմի առաջնորդ Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղությանը այն ձեռք է բերում Ռուսաց եկեղեցուց։ Թանկարժեք մետաղներից պատրաստված մասնատուփով այն հանձնում են Հաղպատի վանքին։

1920-ականների սկզբին սարկավագ Պետրոսը մասունքը տարել է Թիֆլիս: Մասնատուփը մնացել է եղեցեցում մինչև 1941 թվականը, ապա տեղափոխվել Հայաստանի պատմության թանգարան։

2007 թվականին Թբիլիսիում բնակվող մի հայուհի այցելում է Հաղպատի վանք և փոխանցում Սուրբ Նշանի մասունքը՝ նշելով, որ ինքը վերջին սարկավագի թոռնուհին է։ Վանքի փակվելուց հետո նրա պապը մասունքը տեղափոխել էր Թիֆլիս և ընտանիքին տեղեկացրել, որ այն վերադարձվի եկեղեցուն, երբ վանքը վերաբացվի։

Զարդարանքներ և նվիրատվություններ

Հին դարերում եկեղեցին զարդարված է եղել բազմաթիվ թանկարժեք ու գեղեցիկ պարագաներով։ Դրանցից է եղել Արցախի Հաթերքի Վախթանգ իշխանի կնոջ նվիրաբերած խորանի վարագույրը, որը գործել են նրա դուստրերը և զարդարել սրբապատկերներով ու ծաղկենկարներով։