Ի՞նչ էր անում հայազգի հռչակավոր երաժիշտ Սայաթ Նովան Հաղպատում, ինչո՞ւ է վանքի շինություններից մեկի պատին փակցված այդ մասին փաստող ցուցանակ: Այս հարցերի պատասխանը կգտնենք նշանավոր աշուղի կենսագրության վերջին շրջանում: Մինչ Հաղպատի վանքի ժամանակներին անցնելը, ծանոթանանք նրա կենսագրության մյուս կարևոր դրվագներին: Վերջապես ո՞վ է այս անձը, ում մասին գրել են նույնիսկ հեղինակավոր գրողներ Հավհաննես Թումանյանն ու Պարույր Սևակը:

Աշուղի ստեղծագործելու միջավայրը

Սայաթ Նովան, ծնվելով Թիֆլիսում, իր կյանքի մեծ մասն անցկացրել է այդ քաղաքում: 18-րդ դարում Թիֆլիսն իրենից ներկայացնում էր մեծամասամբ հայերով բնակեցված բնակավայր: Այդ ժամանակ քաղաքը բաղկացած էր երեք հիմնական մասից՝ Կալան, բուն քաղաքը և Հավլաբարը: Բուն Թիֆլիսը և Հավլաբարը համարվել են հայկական, իսկ Կալան՝ վրացական թաղամասեր: 18-րդ դարի կեսերին Թիֆլիսը Արևելքի վաճառական կենտրոններից էր: Քաղաքի բնակչության մեծ մասը արհեստավորներ ու առևտրականներ էին, ովքեր ենթակա էին Քարթլիի թագավորին, հարուստ իշխաններին և մեծահարուստ քաղաքացիներին: Հայերը թվաքանակով բացարձակ մեծամասնություն էին կազմում և նրանց էր վստահվում պետական և մասնավոր ամենաբարձր պաշտոնները: Մի քանի դար քաղաքի ղեկավարումը վստահվել էր հայազգի Բեհբության իշխանական տան ներկայացուցիչներին, իսկ պալատական բարձր պաշտոնները զբաղեցնում էին հայազգի իշխանական տարբեր ընտանիքների ներկայացուցիչներ:

Արհեստավորները կազմում էին առանձին համքարություններ (արհեստավորական ընկերություններ): Իրենց համքարություններն ունեին նաև առևտրականները և այլ մասնագիտությունների ու զբաղմունքների մարդիկ: Արհեստավորները զբաղեցնում էին քաղաքի շուկաների և իջևանատների մեծ մասը: Փողոցներով առանձին շարքերով տեղադրված էին երեք հարյուր արհեստանոցներ, որտեղ զբաղվում էին վաթսուն տեսակ արհեստով: Այս արհեստավորական համքարություններից էլ ի հայտ էին գալիս ժողովրդական երգիչ – աշուղները: Նրանք իրենց հերթին ձևավորել էին աշուղ – երաժիշտների համքարություններ: Յուրաքանչյուր համքարություն ունեցել է իր վարպետը կամ ուսուցիչը: Նրանք բարձր պաշտոնական անձինք էին և հաճախ ընտրվում էին թագավորի կողմից: Ուսուցիչը պետք է ամենալավը տիրապետեր իր մասնագիտությանը և լիներ բարոյական հատկանիշներով օժտված մարդ: Աշակերտները պարտավոր էին սիրել և հնազանդվել իրենց ուսուցչին: Համքարության մեջ սովորող աշակերտները իրենց գործին կատարելապես տիրապետելուց հետո ստանում էին վարպետի կոչում և այն հավաստող վկայագիր: Նույնը ձև էր նաև աշուղական համայնքներում: Միայն վարպետի կոչում ստացած աշուղները իրավունք ունեին Թիֆլիսի և այլ բնակավայրերի հրապարակներում ելույթներ ունենալ և մասնակցել մրցման: Յուրաքանչյուր արհեստավորական համքարություն ուներ իր հովանավոր սուրբը: Հետաքրքրական է, որ աշուղների պահպանիչ սուրբը Հովհննես Մկրտիչ սուրբ Կարապետն էր, որի ուխտավայրը Մշո սուրբ Կարապետ վանքն էր:

Թիֆլիսի բնակչությունը սիրել է խնջույք ու զվարճանք, երգ ու երաժշտություն: Լեռնային մաքուր օդը, փարթամ այգիները, ծծմբային տաք ջրերը, ինչպես նաև մշտական զբաղմունքը առողջ ու զվարթ են պահել մարդկանց: Հենց այս միջավայրում է ծնվել բոլոր ժամանակների ժողովրդական մեծագույն երաժիշտներից մեկը՝ աշուղ Սայաթ Նովան:

Մեծագույն աշուղը

18-րդ դարում ծաղկում էր ապրում աշուղական երգարվեստը, որի ամենանշանավոր գործիչներից է Հարություն Սայադյանը: Նա առավելապես հայտնի է իր ստեղծագործական անունով՝ Սայաթ Նովա:

Նախնիները և վաղ տարիները

Սայաթ Նովայի հորական կողմից նախնիները բնակվել են Ադանա քաղաքում, որը ժամանակին Կիլիկյան Հայաստանի նշանավոր բնակավայրերից էր: Մոտավորապես 16-րդ դարում Ադանայից մեծ թվով հայեր, այդ թվում՝ նրա նախնիները, տեղափոխվեցին Հալեպ: Այդտեղ ծնվում է Կարապետ Սայադյանը, ով 17-րդ դարի սկզբներին տեղափոխվում Թիֆլիս: Նա ամուսնանում է Հավլաբար թաղամասում բնակվող հայուհի Սարայի հետ, ում ծնողները Լոռու Սանահին գյուղից էին: 1722 թվականին Թիֆլիսում ծնվում է Կարապետի և Սարայի որդն՝ Հարություն Սայադյանը, նույն ինքը՝ Սայաթ Նովան:

Որոշ ուսումնասիրողներ նշել են, որ պատանի Հարությունը ծնողների հետ կարճ ժամանակ բնակվել է Սանահին գյուղում: Այնուհետև, 1734 թվականին լեզգիների հարձակումների պատճառով վերադառձել են Թիֆլիս: Այլ տարբերակի համաձայն նրանք ոչ թե բնակվել են Սանահինում, այլ գրանցված են եղել այնտեղ ինչպես ժամանակի օրենքն էր պահանջում: Թիֆլիսում 12-ամյա Հարությունին ուղարկել են կտորագործության արհեստ սովորելու: Ութ տարի սովորելու փոխարեն Հարությունը 2 տարում արդեն ամբողջովին տիրապետում էր իր արհեստին և դարձել էր վարպետ: Իր համար ստեղծում է հաստոց և սկսում կտոր արտադրել: Արհեստով զբաղվելուն զուհագեռ Հարությունը սովորում և վարպետանում է աշուղական երգարվեստում:

Սայաթ Նովայի մոտ հարազատ ժողովրդին նվիրվածություն և քրիստոնեական բարեպաշտություն սերմանել է հայրը, ով ժամանակին մասնակցել է դեպի Երուսաղեմ ուխտագնացության: 15-16 տարեկանում որոշակի կրթություն է ստացել Հաղպատի եպիսկոպոսության թիֆլիսյան կրոնական փոքր դպրոցներից մեկում քահանայի առաջնորդությամբ:

20-ամյա Սայաթ Նովան դարձել է արքունական երաժիշտ և Քարթլիի թագավոր Հերակլի հովանավորյալը:

(շարունակելի)