Հաղպատի վանքի մեծ գավիթ

Հաղպատի վանքի մեծ գավիթը միջնադարյան հայկական ճարտարապետության եզակի նմուշ է: Այն կառուցվել է Սուրբ Նշան եկեղեցուն կից, անմիջապես արևմտյան կողմում: Գավիթն առանձնանում է իր պատմական նշանակությամբ, ճարտարապետական բարձր մակարդակով և նրբաճաշակ հարդարմամբ:

Թագավորական դամբարան

Ի սկզբանե գավիթն ունեցել է այլ տեսք։ 1185 թվականին Լոռու թագավոր Կյուրիկե Գ-ի դուստրը՝ արքայադուստր Մարիամ, իր քրոջ՝ Ռուսուգանի օգնությամբ կառուցել է Կյուրիկյան թագավորական տան տապանատուն-գավիթը։ Պատին փորագրված արձանագրության մեջ Մարիամը խնդրում է Հաղպատի վանքի այցելուներին աղոթքներում հիշել հայոց թագավորներին ու կաթողիկոսներին։

Մարիամի կառուցած գավիթը եղել է ուղղանկյուն, թաղակապ և երկթեք տանիքով՝ Սուրբ Նշան եկեղեցուց մոտ 2,5 մետր հեռավորության վրա։ Այդ կառույցից պահպանվել են երկու հակադիր պատերը՝ ներկայիս մեծ գավթի հարավային և հյուսիսային կողմերում: Դրանք առանձնանում են երկկամար, զարդանախշ մուտքերով: Հետագայում պատերի բաց հատվածները փակվել են սրբատաշ բազալտով, և միայն կամարների վերին մասերն են բաց մնացել:

Գավթին կից մատուռ

1189 թվականին Հաղպատի վանքի առաջնորդ Բարսեղի եղբորորդի Դավթը կառուցել է փոքրիկ մատուռ-տապանատուն իր հոր՝ Վասակի և քրոջ՝ Բուրդուխանի գերեզմանների վրա: Այն տեակայված է եղել Մարիամ թագուհու կառուցած գավթի և Սուրբ Նշան եկեղեցու միջև՝ ներկայիս մեծ գավթին կից: Վասակը Կյուրիկյան թագավորների փեսան էր՝ Կյուրիկե Գ-ի դուստր Վանենու ամուսինը: Այդ հանգամանքով է, որ նրան և նրա որդիներին թույլ է տրվել թաղվել այնտեղ:

Մեծ գավթի կառուցումը

1208 թվականից հետո վանքի առաջնորդ Հովհաննես Խաչենցին մասնակիորեն ապամոնտաժել է Մարիամաշեն փոքր գավիթը և սկսել կառուցել ներկայիս մեծ գավիթը, որն ավարտել է 1210-ական թվականներին: Նոր գավիթը ոչ միայն փոխարինեց հինը, այլ դարձավ միջնադարյան Հայաստանի ճարտարապետական ամենահաջողված օրինակներից մեկն է:

Ճարտարապետական նկարագիր

Մեծ գավիթը ընդարձակ, ուղղանկյուն դահլիճ է՝ 21×18 մետր արտաքին չափերով: Այն անմիջապես կից է Սուրբ Նշան եկեղեցուն: Գավթի հիմնական գեղեցկությունը առաստաղն է, որը հենված է 12 մետր բացվածք ունեցող երկու զույգ խաչաձև կամարների վրա: Այդ կամարները հենվում են պատերին կից որմնասյուների, իսկ արևմտյան կողմում՝ պատից մոտ 3 մետր հեռու կանգնած երկու սյուների վրա: Կենտրոնական հատվածում փոքր կամարներ են, որոնք բարձրացնում են առաստաղը՝ ստեղծելով վեհ և լուսավոր տեսք: Տանիքի կենտրոնում վեց սյուների վրա վեր է խոյանում փոքրիկ գմբեթ՝ գավթի լույսի գլխավոր աղբյուրը:

Եկեղեցուն կից պատի անկյուններում կան երկհարկ ավանդատներ՝ չորս սեղաններով, որոնք ծառայել են պատարագների համար: Գավթի ներսում պատերի և պատվանդանների վրա տեղադրված են արժեքավոր խաչքարեր:

Գավթի մուտքն արևմտյան կողմից է՝ զարդարված սյուներով և զարդանախշերով: Մուտքի վերևում պահպանվել է Զաքարե Զաքարյանի հայերեն արձանագրությունն է: Ներսից և դրսից կառույցը պատված է բազմաթիվ խաչերով, արձանագրություններով և զարդանախշերով, որոնք արտահայտում են միջնադարյան հայկական արվեստի բարձր մակարդակը։

Տապանաքարեր

Գավթի հատակը գրեթե ամբողջությամբ պատված է տապանաքարերով: Այդտեղ ամփոփված են հայոց թագավորներ, թագուհիներ, իշխաններ և հոգևորականներ: Գավիթը հանդիսանում է Կյուրիկյան թագավորական տան գլխավոր և Զաքարյան իշխանական տան երկրորդ տապանատունը:

Գավթի հյուսիսային կողմում ամփոփված են՝

1. Կյուրիկե Բ (Տաշիր-Ձորագետի հայոց թագավորության արքա, Բագրատունյաց Հայաստանի թագավոր Աշոտ Գ Ողորմածի ծոռ),
2. Ռուսուգան (Կյուրիկե Բ հայոց թագավորի քույր),
3. Աբաս Ա (Տաշիր-Ձորագետի հայոց թագավորության արքա, Տավուշի իշխան),
4. Դավիթ (Հայոց արքա Կյուրիկե Բ-ի որդի, Մածնաբերդի իշխան),
5. Թամար Հայոց թագուհի (Հայոց թագավոր և Մածնաբերդի իշխան Կյուրիկե Գ-ի կինը),
6. Մարիամ (Հայոց թագավոր և Մածնաբերդի իշխան Կյուրիկե Գ-ի դուստր),
7. Ռուսուգան (Հայոց թագավոր և Մածնաբերդի իշխան Կյուրիկե Գ-ի դուստր),
8. Բավրինա (Հայոց թագավոր և Մածնաբերդի իշխան Կյուրիկե Գ-ի դուստր),
9. Վանենի Հայոց թագուհի (Հայոց արքա Աբաս Բ-ի կին, Զաքարե և Իվանե Զաքարյանների քույր):

Գավթի հարավային կողմում ամփոփված են՝

1. Կյուրիկե Գ (Կյուրիկե Բ Հայոց թագավորի ծոռ, Հայոց արքա և Մածնաբերդի իշխան),
2. Աբաս Բ (Կյուրիկե Գ Հայոց թագավորի որդի, Հայոց արքա և Մածնաբերդի իշխան):

Գավթի մեջտեղում ամփոփված են՝

Բոլորը Բագրատունիների տոհմից են

1.Գրիգոր ամիրա, 2.Քուրդ ամիրա, 3.Աթաբեկ Սադուն, 4.Վասակ, 5.Փուրդուխան, 6.Համզա, 7.Թայիկ, 8.Կավթել, 9.Նուսթի, 10.Դոլ, 11.Դավիթ, 12.Խոսրովիկ, 13.Խոռաս-Հասան, 14.Ռուսուգան, 15.Սասնայ:

Գավթի տարբեր մասերում ամփոփված են՝

1.Տեր Գրիգորիս, 2.Տեր Գրիգորիսի եղբայր, 3.Փիլիպոս արքեպիսկոպոս Առնջեցի, 4.Սմբատ որդի Ուքանայ, 5.Մաթունի, 6.Նանա, 7.Աբլ-Հասան, 8.Ծեթվասան, 9.Մինաս վարդապետ, 10.Սմբատ որդի Գարբանիելի, 11.Հովհաննես եպիսկոպոս (Զաքարե և Իվանե Զաքարյանների քրոջ որդի, Հաղպատի վանքի առաջնորդ, Կայանբերդի կառուցող), 12.Հովհաննես եպիսկոպոսի մայր և Զաքարե ու Իվանե Զաքարյանների քույր, 13.Սևադա, 14.Սենեքերիմ (Ավագ Սենեքերիմի թոռ, Դեսումյան Հասանի կնոջ եղբայր):