Մեծ բանաստեղծ ու աշուղ Սայաթ-Նովայի (Հարություն Սայադյան) կյանքը, որն ապրել է 18-րդ դարում, մինչ օրս հետազոտողների մոտ տարբեր մեկնաբանությունների տեղիք է տալիս։ Կենսագրական որոշ տեղեկություններ դեռևս անհստակ են, հատկապես ծննդյան թվականի մասին, որը տարբեր աղբյուրներում նշվում է 1710, 1711, 1712, 1722 կամ 1724։ Նման անորոշությունների պատճառներից մեկն այն է, որ նա ապրել է վրացական միջավայրում, և ճշգրիտ արխիվային տվյալներ ձեռք բերելը դժվար է։
Սայաթ-Նովայի երիտասարդ տարիները նշանավորվել են նախ կտավագործությամբ, այնուհետև՝ քամանչայի ձայնով, որը նրան տարել է դեպի աշուղական և բանաստեղծական արվեստի ուղին։ Թեև նրա՝ Վրաց թագավորական պալատում ապրելու տարիները լայնորեն հայտնի են, նրա կյանքի վերջին՝ մեկուսացված շրջանի և ողբերգական մահվան մասին տեղեկությունները ավելի սակավ են։
Վերջին տարիները և մահը
Սայաթ-Նովայի կենսագրության ուսումնասիրողներից է եղել Գևորգ Ախվերդյանը, ով նշում է, որ բանաստեղծը, լքելով Թիֆլիսը, ձեռնադրվել է քահանա, իսկ կնոջ մահից հետո՝ դարձել վանական և իր հոգևոր կյանքը շարունակել Հաղպատի վանքում։
Խորհրդային շրջանում, երբ պետությունը աթեիզմ էր քարոզում, Սայաթ-Նովայի քահանա դառնալը երբեմն ներկայացվում էր որպես Հերակլ II թագավորի կողմից նշանակված պատիժ։ Սակայն, կենսագիրները հերքում են այս տեսակետը՝ փաստելով, որ նա դեռ մանուկ հասակից եկեղեցական կյանքին մոտ էր եղել, երգել է եկեղեցական երգչախմբում։
Գևորգ Ախվերդյանը նկարագրում է բանաստեղծի վերջին տարիները՝ մանրամասնելով, որ նա կյանքի վայելքներից ձանձրանալով, որոշում է մտնել վանք։ Կնոջ՝ Մարմարի մահից հետո՝ 1768 թվականին, նա Հաղպատի վանքում դառնում է կրոնավոր։
Մարտիրոսական վախճանը
1795 թվականին, երբ պարսից շահ Աղա-Մահմեդ խանը մոտենում է Թիֆլիսին, Սայաթ-Նովան իր երեխաներին՝ Մելիքսեդին, Օհանին, Սառային և Մարիամին ուղարկում է Մոզդոկ՝ ապահով տեղ, իսկ ինքը վերադառնում է Հաղպատ։
Պարսկական զորքերը Թիֆլիսը ավերելուց հետո հարձակվում են Հաղպատի վանքի վրա։ Նրանք գտնում են Սայաթ-Նովային եկեղեցում, երբ նա աղոթում էր։ Զինվորները նրանից պահանջում են ուրանալ իր հավատը, սակայն նա հպարտորեն մերժում է։
«Եկեղեցուց չեմ դուրս գալ, չեմ ուրանա Հիսուսին», — պատասխանում է նա։
1795 թվականի սեպտեմբերին, չուրանալով իր հավատը, Սայաթ-Նովան սպանվում է հենց եկեղեցու ներսում՝ դառնալով մարտիրոս։
Նրա կյանքն ու մահը խորհրդանշում են հավատարմությունը ազգային արժեքներին, որոնք մենք պարտավոր ենք գնահատել և պահպանել։ Ցավոք, այսօր դեռ կան դեպքեր, երբ մեր մշակութային արժեքները փորձում են յուրացնել, ինչպես հարևան Ադրբեջանը երբեմն ներկայացնում է Սայաթ-Նովային որպես ադրբեջանցի բանաստեղծ։ Ուստի կարևոր է ուսումնասիրել, հիշել և հանրայնացնել մեր մեծերի կյանքն ու ժառանգությունը։